Utrecht op de kaart

Utrecht als podium of als de ontmoetingsplaats voor winkelen, cultuur, onderwijs en recreatie. Utrecht op de kaart: dat willen we al eeuwen.

In de tijd van analoge informatie is er ook behoefte aan wegwijzers. Voor het publiek verschijnen er al vlot na de uitvinding van de boekdrukkunst atlassen en kaarten. Veel kaarten willen vooral een indruk geven van de pracht en praal in het land. Al die steden zijn moeilijk te bereizen en zijn met een prentenboek in huis te halen. Het gaat er niet om of het allemaal klopt. Zo is er van de stad een kaart uit 1580 bewaard gebleven, een ingekleurde afdruk van een houtgravure.
Kaart van Utrecht uit 1580 - Von der Bisschofflichen Statt - door Sebastian Münster
Van de kaart kloppen de maten niet goed en de huizen zijn er als voorbeeld ingetekend. Dat is niet belangrijk, de kaart geeft een behoorlijk beeld van de stad, de toegangspoorten, de belangrijkste kerken en andere plaatsen en dat is voldoende.Voor andere doeleinden is een dergelijke kaart niet voldoende. 

De Spaanse koning Karel V en zijn opvolger Philips II willen al rond 1550 betrouwbare kaarten gebruiken voor de belegering van opstandige steden in de Nederlanden. De steden moeten nauwkeuriger ingemeten worden en op de kaart getekend. Landmeter en cartograaf Jacob van Deventer krijgt daarvoor de opdracht en bezoekt alle steden in de Lage Landen. 
 
Van Deventer en zijn medewerkers meten de steden, inclusief de rivieren in de omgeving. Alles wordt overgebracht op een tekening. De poorten en de vestingwerken, de hoge gebouwen in de steden en de bebouwing rondom tekent hij heel precies. Op basis van zijn tekeningen kunnen de Spaanse soldaten gemakkelijk de weg vinden. Van iedere stad maakt hij twee tekeningen, een werkkaart waarop de belangrijkste gebouwen staan aangegeven, en een kaart voor de Spaanse koning.
Kaart van Utrecht uit 1565 met de belangrijkste gebouwen
zoals gemeten en getekend door Jacob van Deventer
De kaart van Van Deventer blijft tot het einde van de achttiendeeeuw een goede weergave van de plattegrond van Utrecht. Met meten ben je er echter niet. De kaart moet overgebracht worden op een plaat die voor het afdrukken te gebruiken is. Lang is kopergravure de gehanteerde techniek: met een pen krast een graveur de afbeelding in het koper. Als de gewenste afdruk van de plattegrond van Utrecht een boekpagina groot moet zijn, is dat een heel gepriegel. Vergroten en verkleinen kan niet met een kopergravure. Gebogen over de plaat met een loep is het een vak voor een kunstenaar. Het bewerkelijke karwei leidt tot een duur product. Een boek met veel afbeeldingen is een kostbaar boek. Kopergravures zijn wel weer heel geschikt voor hergebruik. In de koperplaat worden gewijzigde delen uitgepoetst en de nieuwe situatie er weer in gekrast. Nog mooiere uitgaven worden ingekleurd, of met de hand of door meer drukgangen.

Een kaart kan overigens veel meer zijn: met illustraties van gebouwen wordt de rijkdom van een stad weergegeven. De bekendere gebouwen zijn ook goede wegwijzers. Zo wordt een plattegrond een lust voor het oog:
Utrecht in 1649, kaart van "Trajectum Wttrecht" (stad met onmiddellijke omgeving)
uit Blaeu's Toonneel der Steden in de Atlas van Loon, Willem en Joan Blaeu
Aan de school van de Fundatie van Renswoude is de opleiding tot landmeter en cartograaf gevestigd. De meest getalenteerde jongeren, veelal weesjongens, krijgen de kans er een opleiding te volgen. Zo wordt in 1778 na inmeting van de stad door een groepje weesjongens een kaart op kopergravure overgebracht. De kaart van Jan Wormerus Raven, Gijsbert van Tuyl en Jean Paul Colognac is uitgegeven door Reinier Vinkeles. Het is voor die tijd een zeer nauwkeurige kaart met alle straten en stegen in een register genoemd.
Stadskaart Utrecht door weesjongens Renswoude in 1778 (Centraal Museum)
De eerste volgende nauwkeurige kaarten verschijnen pas in 1810-1830. Volgens het systeem van het door de Fransen ingestelde kadaster wordt de grond van alle eigendommen nauwkeurig gemeten. Met zogenaamde driehoeksmetingen gebeurt dit: met het meten van de afstanden tussen een vast punt en steeds wisselende twee andere punten kun je met een beetje wiskunde nauwkeurig afstanden in kaart brengen. Nederland is in 1832 compleet ingemeten. Het zal nog een eeuw duren voordat de luchtfotografie het werk ondersteunt.

Inmiddels kan met elke smartphone gemeten worden, er zit een GPS ontvanger in. Wat we te zien krijgen bij Google Maps is een ingetekende luchtfoto. Er is ook iets gebleven: de atlas blijft een fantastische plattegrond waarin de bijzonderheden van een streek aangegeven kunnen worden, zoals de in 2011 uitgebrachte Atlas van de Geschiedenis bewijst of de in 2014 uitgebrachte Atlas van het Cultureel Erfgoed.
Structuurvisie 2004, Utrecht 2015-2030 kaart De Binnentuin
Terug naar Utrecht als podium. In 2004 is een structuurplan van de stad vastgesteld met de visie voor de stad naar 2015-2030. Daarin staat de stad als podium naast visies als de binnentuin en de markt. Met dat markt werd eigenlijk 'vermarkten' bedoeld, en dat was niet de bedoeling met de binnenstad. Die was in 2004 al grotendeels vermarkt. De visie voor de binnenstad richtte zich op binnentuin, net als alle andere stadsdelen waar gewoond wordt. En zo is de kaart een communicatiemiddel gebleven. Maar wat werd met binnentuin bedoeld, ommuurde en veilige gebieden?


.